DOKUMENTY ŹRÓDŁOWE POWIĄZANE Z TEMATEM

PROKLAMACJA AKTU 5 LISTOPADA 1916

Ze zbiorów Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie.

Do mieszkańców Warszawskiego Jeneralnego Gubernatorstwa !

Przejęci niezłomną ufnością w ostateczne zwycięstwo ich broni i życzeniem powodowani, by ziemie polskie przez waleczne ich wojska ciężkimi ofiarami panowaniu rosyjskiemu wydarte do szczęśliwej przywieść przyszłości, Jego Cesarska Mość Cesarz Niemiecki i Jego Cesarska i Królewska Mość Cesarz Austrii i Apostolski Król Węgier postanowili z ziem tych utworzyć państwo samodzielne z dziedziczną monarchią i konstytucyjnym ustrojem. Dokładniejsze oznaczenie granic zastrzega się. Nowe królestwo znajdzie w łączności z obu sprzymierzonymi mocarstwami rękojmię potrzebną do swobodnego sił swych rozwoju. We własnej armii nadal żyć będą pełne sławy tradycje wojsk polskich dawniejszych czasów i pamięć walecznych polskich towarzyszy broni we wielkiej obecnej wojnie. Jej organizacja, wykształcenie i kierownictwo uregulowane będą we wspólnym porozumieniu. Sprzymierzeni monarchowie, biorąc należny wzgląd na ogólne warunki polityczne Europy, jako też na dobro i bezpieczeństwo własnych krajów i ludów, żywią niezłomną nadzieję, że obecnie spełnią się życzenia państwowego i narodowego rozwoju Królestwa Polskiego. Wielkie zaś, od zachodu z Królestwem Polskim sąsiadujące mocarstwa z radością ujrzą u swych granic wschodnich wskrzeszenie i rozkwit wolnego, szczęśliwego i własnem narodowem życiem cieszącego się państwa.Z najwyższego rozkazu Jego Cesarskiej Mości Cesarza Niemieckiego.

Jenerał-Gubernator von Beseler.

Analogiczną odezwę, w imieniu cesarza Franciszka Józefa I, do mieszkańców Gubernatorstwa Lubelskiego wydał Wojskowy Gubernator Generalny - Kuk.

KOMENTARZ

Wybuch I wojny światowej spowodował istotne przemiany w życiu politycznym narodu polskiego, które najbardziej rozwinięte było w Galicji. Już 16 VIII 1914 został opublikowany manifest Koła Polskiego w parlamencie wiedeńskim o utworzeniu polskich Legionów (Józef Piłsudski), mających walczyć u boku armii austro-węgierskiej o wyzwolenie Królestwa Polskiego oraz powołaniu Naczelnego Komitetu Narodowego. Jednocześnie z inicjatywy Piłsudskiego utworzono w Warszawie Polską Organizację Wojskową (POW). Zadaniem jej była walka z Rosją - dywersja na tyłach armii rosyjskiej i prowadzenie działalności wywiadowczej i kurierskiej. Rozwój ofensywy wojsk państw centralnych doprowadził do zajęcia przez nie do połowy września 1915 całego terytorium Królestwa. 5 sierpnia Niemcy wkroczyli do Warszawy, a POW ujawniła się jako organizacja zbrojna podporządkowana wyłącznie Piłsudskiemu i została uznana przez Niemców.

Terytorium Królestwa podzielono na dwie strefy okupacyjne: niemiecką i austriacką. Na terenie okupacji niemieckiej zostało utworzone decyzją cesarza Wilhelma II w dniu 24 VIII 1915 Generalne-Gubernatorstwo Warszawskie, na czele z generał-gubernatorem Hansem von Beselerem, podlegającym bezpośrednio kanclerzowi. Na obszarze okupacji austriackiej powstało 1 IX 1915 r. Generalne Gubernatorstwo Lubelskie z siedzibą początkowo w Kielcach, później w Lublinie, na którego czele stał również generał-gubernator (m.in.: Karl von Kuk), podporządkowany naczelnemu dowództwu armii.

Pod okupacją niemiecką znalazły się byłe gubernie: kaliska, warszawska, płocka, łomżyńska, połowa piotrkowskiej, siedlecka i suwalska; tereny byłych guberni: lubelskiej, kieleckiej, radomskiej i część guberni piotrkowskiej przeszły pod okupację austriacką. Okupacja niemiecka objęła także obszar Zagłębia Dąbrowskiego (bez Dąbrowy Górniczej). Natomiast była gubernia suwalska i płd. część byłej guberni siedleckiej zostały wyjęte spod władzy generał-gubernatora warszawskiego i znalazły się po zarządem naczelnego dowództwa armii wschodniej.

Nową sytuację polityczną w Królestwie stworzył tzw. akt 5 listopada 1916 - manifest cesarzy: Niemiec Wilhelma II i Austro-Węgier Franciszka Józefa I, podpisany w imieniu obu monarchów przez generał-gubernatorów - warszawskiego Hansa von Beselera i lubelskiego Karla von Kuka. Obiecywano w nim utworzenie w bliżej nieokreślonej przyszłości samodzielnego państwa polskiego na części ziem odebranych Rosji. Dokument był bardzo ogólnikowy; nie określał granic państwa, mówił jedynie, iż miałaby to być dziedziczna monarchia konstytucyjna. Wydanie manifestu było efektem konferencji austriacko-niemieckiej w Pszczynie, w październiku 1916, na której pod wpływem dotkliwych strat, jakie poniosły obie armie (do końca lata 1916 ok. 9 800 tys. zabitych i ciężko rannych), podjęto decyzję o szukaniu rezerw ludzkich na okupowanych terenach Królestwa Polskiego, które obliczano na ok. 1 mln mężczyzn).

Bezpośrednie konsekwencje proklamowania aktu 5 listopada zostały ograniczone jedynie do powołania armii polskiej. Perspektywa utworzenia własnego państwa miała zjednać społeczeństwo polskie i zachęcić do wstępowania do wojska państw centralnych. Przekształcenie okupowanych ziem w niepodległe państwo nastąpić miało w okresie powojennym. Akt 5 listopada nie był aktem konstytucyjnym nowego Królestwa, a jedynie jego zapowiedzią. Miał on jednak określone konsekwencje wysuwając sprawę polską na forum międzynarodowe i stwarzając warunki formowania organów państwowych, przejęte później przez odrodzoną Rzeczypospolitą.

W cztery dni po akcie generał-gubernator Beseler wydał proklamację (9 XI), nawołującą do tworzenia ochotniczych formacji polskich przy boku armii niemieckiej do walki z Rosją. Posunięcie to, zanim powstała choćby namiastka organów państwowych - przedstawicielstwo narodowe, częściowa przynajmniej administracja polska - uświadomiło społeczeństwu rzeczywisty cel manifestu dwóch cesarzy, wywołało zdecydowanie negatywne reakcje i nie przyniosło szerszego oddźwięku. Werbunek rozpoczęty jeszcze w listopadzie 1916 dał nikłe rezultaty. Ostatecznie 12 IX 1917 została ustanowiona w Królestwie Polskim przez Niemcy i Austro-Węgry i działająca pod ich kontrolą Rada Regencyjna, która miała istnieć do czasu powołania króla. Rada w uzgodnieniu z generał-gubernatorami powoływała rządy, których jednak nieliczne resorty działały samodzielne.

We wrześniu 1918 w obliczu kryzysu wojskowo-politycznego, Niemcy i Austro-Węgry zgodziły się na przekazanie stronie polskiej wszystkich działów administracji, z wyjątkiem niezbędnych dla funkcjonowania i bezpieczeństwa wojska. 7 X 1918 Rada Regencyjna proklamowała niepodległość, 11 listopada przekazała władze wojskową, a 14 listopada także cywilną Piłsudskiemu i rozwiązała się. Przekazanie władzy w GGL nastąpiło na mocy porozumienia z 22 X 1918 r. W GGW władze administracji niemieckiej zapowiadały przekazanie władzy do 1 XII 1918, kiedy to miało ulec likwidacji generalne-gubernatorstwo, jednak wybuch rewolucji w Niemczech i rozbrojenie wojsk niemieckich 10-11 listopada w Warszawie i innych miastach GGW uczyniły to przyrzeczenie bezprzedmiotowym.

Autor powyższego komentarza - Dorota Lewandowska.
Źródło: www.polska.pl